De heer Jan Zwerver stelt zich voor. Hij vertelt dat hij in Onderdendam is geboren en daar zijn hele leven heeft gewoond. Hij is 84 jaar en ……

De heer Jan Zwerver stelt zich voor. Hij vertelt dat hij in Onderdendam is geboren en daar zijn hele leven heeft gewoond. Hij is 84 jaar en woont sinds kort in een bejaardencentrum. De heer Zwerver groeide op in een gezin met acht kinderen. Voor zijn geboorte stierf in het gezin een kind op jonge leeftijd. Zijn vader was seizoenarbeider bij steenfabriek Timmer & Weg (gelegen tussen Onderdendam en Winsum). In de regio waren veel steenfabrieken want de klei is er erg geschikt voor het maken van bakstenen. Het werk op de steenfabriek was erg zwaar. Op een gegeven moment ging steenfabriek Timmer & Weg over op de fabricage van draineerbuizen. In die periode werkte Jan Zwerver ook in de fabriek. De heer Zwerver ging naar de openbare lagere school in Onderdendam.

De heer Zwerver vertelt dat de bakstenen voorafgaand aan het bakken werden gedroogd in droogschuren. Zijn vader sorteerde de bakstenen na he……

De heer Zwerver vertelt dat de bakstenen voorafgaand aan het bakken werden gedroogd in droogschuren. Zijn vader sorteerde de bakstenen na het bakproces in de ringoven en bracht de uitgesorteerde steen naar buiten op het fabrieksterrein waar ze werden opgestapeld. In de jaren dertig van de twintigste eeuw verdiende een arbeider op de steenfabriek wat meer dan een arbeider op de melkfabriek, maar die had het hele jaar door een vast loon terwijl een arbeider op de steenfabriek in het najaar zonder werk kwam te zitten. Als de nachtvorst kwam was het afgelopen met het werk op de steenfabriek, want vorst maakte de stenen stuk. Als kind heeft de heer Zwerver niets gemerkt van de crisis, maar hij denkt wel dat het gezin vaak krap bij kas was. Er was nauwelijks speelgoed maar de kinderen speelden volop. Zijn moeder verdiende bij in de huishouding van meer welgestelde families. De afdankertjes uit die huishoudens kreeg zij mee voor haar eigen kinderen. Ze vermaakte ze tot bruikbare kleding.

Als de steenfabriek gesloten werd in de herfst kwam vader Zwerver werkloos thuis te zitten vertelt Jan Zwerver. Toen Jan een jaar of zeven w……

Als de steenfabriek gesloten werd in de herfst kwam vader Zwerver werkloos thuis te zitten vertelt Jan Zwerver. Toen Jan een jaar of zeven was vervoerde zijn vader in de herfst suikerbieten vanuit de polder bij Den Andel naar de suikerfabriek in de stad Groningen met een gehuurde praam van café Bulthuis in Eenrum. Veel arme mensen uit deze regio hadden deze bijverdienste in de herfst. De groen geverfde praam had een roef en het hele gezin voer mee en sliep aan boord (vader, moeder en vijf kinderen. De oudste twee kinderen waren het huis al uit en "uitbesteed" ). Als platbodem met weinig diepgang kon de praam goed in polders varen. De praam had een laadvermogen van zo'n 35-40 ton en had kooien in de roef (waar oa Jan Zwerver sliep) en het vooronder. De heer Zwerver herinnert zich dat het erg nauw was aan boord. Apol uit Wirdum verhuurde ook veel pramen vertelt de heer Zwerver. Tussen de bietenschippers was geen concurrentie. Als de praam was vol geladen ging vader "in de lijn" en moeder aan het roer. Zo werd het schip vanuit de polder naar Onderdendam gesleept. Tijdens het varen mochten de kleinste kinderen (Jan en zijn zus) niet uit de roef komen. Het slepen van de praam aan een touw, met een zeel voor de borst, was erg zwaar, maar als de gang er eenmaal in zat was het vooral een kwestie van naar voren hellen en doorlopen.

De heer Zwerver vertelt dat tussen Warffum en Onderdendam een zgn "hoogholtje" (soort hoge houten brug) over het water was gebouwd bij een h……

De heer Zwerver vertelt dat tussen Warffum en Onderdendam een zgn "hoogholtje" (soort hoge houten brug) over het water was gebouwd bij een hele scherpe bocht. Als het gezin Zwerver daar langs moest met de praam, vader slepend in het zeel en moeder aan de helmstok, leverde dat menig scheldpartij op vertelt de heer Zwerver. Moeder was namelijk bang voor visotters, die daar schenen te zwemmen in het riet, daardoor nam ze de bocht te ruim omdat ze niet overboord durfde te hellen richting riet (wat niet te vermijden was als ze de helmstok in de juiste stand had gehouden). Vrouwen kregen altijd de schuld als er iets niet goed ging (tijdens het varen) zegt de heer Zwerver. Zo'n vijf tot tien pramen verzamelden zich (bij Onderdendam) en werden door een stoomsleepboot naar de suikerfabriek in Groningen gesleept via Winsum en het Aduarderdiep. Onderweg, herinnert Zwerver zich, kwamen de pramen dan langs een stel keuterboerderijen. Hier bedelden de boerenkinderen om een paar suikerbieten bij de schippers. Als ze dan kopje duikelden op verzoek wierpen de schippers enkele suikerbieten toe. Zo hadden de keuterboeren wat veevoer voor hun dieren.

Jan Zwerver en zijn zus moesten in de roef blijven tijdens het varen omdat zijn ouders bang waren dat ze overboord vielen. De kruiwagens war……

Jan Zwerver en zijn zus moesten in de roef blijven tijdens het varen omdat zijn ouders bang waren dat ze overboord vielen. De kruiwagens waren erg zwaar in die tijd vertelt de heer Zwerver. Hij herinnert zich dat er een keer een rat met de suikerbieten mee in het ruim viel tijdens het laden. Een hond die in het ruim werd gelaten om de rat te pakken deed zijn werk niet goed. Toen een tweede hond in het ruim werd gelaten gingen de beide honden paren ipv de rat te vangen en moesten ze de rat zelf doodslaan. Als de volgeladen pramen door de stoomsleepboot ("Pietertje" en "Trijntje") naar de suikerfabriek waren gesleept volgden zenuwachtige taferelen tijdens het lossen. Als je te laat bij de kraan was als het je beurt was ging een ander voor waardoor je weer een paar uur moest wachten en inkomsten misliep. De schippers probeerden 's ochtends als de boer begon met werken met een lege praam klaar te liggen zodat er direct kon worden begonnen met laden. De boeren legden de gerooide suikerbieten opgestapeld op de wal. Mbv kruiwagens werden de suikerbieten in het ruim gestort. Vader hielp wel mee met laden, want ook dat leverde inkomsten op, maar tijdens het laden moest er ook een zgn potkast gebouwd worden op de praam (verhoging van de den met de luiken) voor een optimale belading.

De heer Zwerver vertelt dat zijn vader klanten (boeren) kreeg via een zgn bietenagent uit Eenrum (café Bulthuis). Elke polder had zijn eige……

De heer Zwerver vertelt dat zijn vader klanten (boeren) kreeg via een zgn bietenagent uit Eenrum (café Bulthuis). Elke polder had zijn eigen bietenagent. Waarchijnlijk ging vader Zwerver op de fiets naar café Bulthuis om te horen of er vracht was en waar / wanneer hij die kon halen. De prijzen en verdiensten in die tijd kan de heer Zwerver zich niet goed herinneren. Tijdens de bietencampagne was het woonhuis van de familie Zwerver aan het water in Onderdendam onbewoond. Soms legde het gezin even aan met de praam voor een kort bezoek. Voor het varen met een praam was geen diploma vereist. Na de bietencampagne had vader ongeveer twee maanden geen werk. In het voorjaar werd de steenfabriek weer opgestart. De heer Zwerver kan zich herinneren dat ze af en toe zgn "crisisvlees" uit blik aten. Dit was rundvlees uit Californië dat hem goed smaakte. Moeder kookte ook aan boord van de praam. Ze deed boodschappen in Onderdendam (als de praam leeg was, voordat nieuwe vracht werd opgehaald in de polder) of bij de sluiswachter in Warffum in een winkel/bakkerij. De heer Zwerver herinnert zich het Franse brood en de snoepjes die ze kregen. Vaak at het gezin makkelijk (aardappels zonder vlees, rijst uit de hooikist ed, zgn luie wijvenkost). De heer Zwerver vermoedt dat de praam van Bulthuis ook verhuurd werd voor het vervoer van stro. Het was een relatief goed onderhouden praam waar ook op gewoond kon worden, wat niet op alle pramen kon.

Vervoer van suikerbieten per praam leverde erg veel stress op vertelt de heer Zwerver. Als je gesleept werd, of tijdens het laden en lossen ……

Vervoer van suikerbieten per praam leverde erg veel stress op vertelt de heer Zwerver. Als je gesleept werd, of tijdens het laden en lossen viel er geen tijdwinst te behalen. Het varen ging daarom extra gehaast en gespannen. Een extra vracht door tijdwinst betekende extra inkomsten. De heer Zwerver herinnert zich dat praamschippers later beschikten over een opduwer, een bootje voorzien van een tweedehands Ford automotor. Deze motoren konden ook op (goedkopere) petroleum lopen ipv benzine als ze eenmaal warm waren gedraaid. In de nauwe ondiepe poldervaarten sleepte het bootje de praam ipv het te duwen. Het schroefwater dat daardoor onder de praam door kolkte zorgde ervoor dat de praam makkelijker vooruit kwam. Eenmaal uit de polder in ruimer dieper water bij Onderdendam kwam het bootje achter de praam. De man nam dan het roer over van zijn vrouw die in het vooronder verdween. Vaak leverde dit veel gemopper op, want de mannen gaven de vrouwen altijd de schuld als hen iets niet beviel tijdens het varen. Een leuk tafereel voor Jan Zwerver en zijn vrouw die aan het water woonden. In de tijd dat de vader van Jan Zwerver met de praam voer werden er nog geen opduwers gebruikt. De praam werd destijds voortgetrokken met mankracht, geboomd of, samen met andere pramen, gesleept door een stoomsleepboot van de suikerfabriek.

Jan Zwerver heeft ook nog samen met zijn oudere broer op een praam gevaren. Deze broer had een bietenagent (Bulthuis) geregeld en een praam ……

Jan Zwerver heeft ook nog samen met zijn oudere broer op een praam gevaren. Deze broer had een bietenagent (Bulthuis) geregeld en een praam gehuurd van Apol. Na een paar vaarten moest hij echter in dienst. Jan Zwerver was toen dertien jaar en mocht van school af om zijn broer te helpen. Tijdens de bietencampagne werden de kinderen Zwerver tijdelijk van school gehaald om mee te varen. Toen Jan Zwerver een jaar of zestien was heeft hij nog een tijdje mee gevaren op een praam van twee mannen (Rieks en Pé). Ruig maar mooi werk vond hij dat. Soms werd er 's nachts door gevaren om op tijd met een lege praam bij de laadplaats te zijn. De boer bracht de gerooide suikerbieten vaak vanaf meerdere percelen naar een plek langs het water. Daar werden ze in de praam geladen met kruiwagens.

De heer Zwerver vertelt dat de schipper een nummer / tijdstip kreeg van de suikerfabriek bij aankomst zodat hij wist wanneer hij kon lossen.……

De heer Zwerver vertelt dat de schipper een nummer / tijdstip kreeg van de suikerfabriek bij aankomst zodat hij wist wanneer hij kon lossen. Als hij aan de beurt was moest de praam naar de kraan worden geboomd, wat niet altijd even makkelijk verliep zodat er veel stress was. Wat niet op tijd zijn betekende dat een ander voor ging en er weer lang moest worden gewacht. De sleepboot van de suikerfabriek sleepte de lege pramen weer naar Onderdendam. Vanaf daar moesten de schippers de praam weer zelf (op mankracht) de polder in slepen. Later (eind jaren dertig van de twintigste eeuw) beschikten schippers over een eigen opduwer. Met een vracht was een schipper zo'n drie of vier dagen onderweg afhankelijk hoeveel schepen er lagen te wachten bij de suikerfabriek. Een man in een roeiboot voer langs de volgeladen pramen bij de suikerfabriek en bekeek de schaalverdeling van de diepgang op de zijkant van de praam. Aan de hand daarvan werd een schatting gemaakt van de vracht en de uitbetaling berekend. De heer Zwerver meent zich te herinneren dat moeder en de kinderen, en zelfs de potkachel, van vader aan de uiterste zijkant van de roef moesten staan zodat het de meting positief werd beïnvloed omdat de praam een fractie dieper kwam te liggen.

De heer Zwerver vertelt dat de sleep met pramen via Winsum, Aduarderzijl, Kromme Raken en Hoogkerk langs de (particuliere) suikerfabriek in Vierverlaten naar de coöperatieve suike…

De heer Zwerver vertelt dat de sleep met pramen via Winsum, Aduarderzijl, Kromme Raken en Hoogkerk langs de (particuliere) suikerfabriek in Vierverlaten naar de coöperatieve suikerfabriek in de stad Groningen voer. Bij Vierverlaten lagen ook veel pramen te wachten en de sleep moest er langs varen. Jan Zwerver en zijn zus moesten dan absoluut in de roef blijven. De sleep moest in Vierverlaten afremmen. Dit deed men door een kei (een zgn sleepkei) met daarom een ijzeren band aan een ketting overboord te gooien. Het ratelende geluid klonk voor een kind beangstigend vertelt Zwerver. Ondanks dat schippers over aardig wat vaardigheden moesten beschikken om het bietenvervoer per praam succesvol te laten verlopen, was er geen opleiding en waren de schippers in feite amateurs. Als bijverdienste was het bieten vervoer aantrekkelijk, maar voor de vrouwen aan boord was het een onaantrekkelijk bestaan. De heer Zwerver vertelt dat een boer een keer tegen zijn moeder zei dat ze gezegend was toen hij alle klompjes op het dek op een rij zag staan. Moeder antwoordde dat hij de zegen mee mocht nemen. Het was een krappe boel aan boord en overal werd een kind weggestopt. Zwerver hield van varen en heeft ook nog jaren een plezierjacht gehad.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog voer Jan Zwerver als een soort lichtmatroos op een bietenpraam voor twee mannen (Rieks en Pé). Rieks had een……

Tijdens de Tweede Wereldoorlog voer Jan Zwerver als een soort lichtmatroos op een bietenpraam voor twee mannen (Rieks en Pé). Rieks had een sleepbootje en zijn zwager Pé had twee pramen gehuurd. De pramen werden bemand door Rieks. Pé en zijn zwager (ook Rieks geheten) en Jan Zwerver. De motor van de sleepboot draaide mbv een gasgenerator vanwege het brandstof gebrek. Zwerver vertelt dat Rieks een keer bewusteloos raakte van de dampen van de gasgenerator toen hij ergens had aangelegd. Een vrouw aan de wal ontdekte nog net op tijd dat hij in de problemen zat en redde waarschijnlijk zijn leven door een luik open te zetten zodat er frisse lucht naar binnen kon. Nauwelijks bijgekomen van het oponthoud ging Rieks weer aan het werk. Jan Zwerver was op de praam van Rieks en Pé beland nadat hij zijn baan op de VEENO fietsfabriek had opgegeven om aan de Arbeitseinsatz te ontkomen. Na het bieten vervoeren kwam Jan Zwerver te werken bij een rietdekker maar hij belandde uiteindelijk toch in Duitsland. Daar moest hij werken in de haven en in een bierbrouwerij in Hamburg. Een benauwde tijd (bombardementen). De heer Zwerver heeft altijd genoten van de vrijheid en de natuur tijdens het bieten varen. Hij vertelt dat hij als lichtmatroos een keer stamppot maakte aan boord tijdens de Tweede Wereldoorlog van aardappels, knollen en suikerbieten. Het was niet te eten. Rieks zat op de sleepboot, Pé en Jan op de ene praam en de zwager van Pé (Rieks) op de andere. De praam van Pé 's zwager had geen den (en dus ook geen gangboord). Soms zorgde dat voor gevaarlijke situaties zoals een keer op het Van Starkenborghkanaal bij harde wind herinnert Jan Zwager zich. De heer Zwager noemt nog enkele plekken waar hij langs voer op weg naar de suikerfabriek.